Мыйзамдуулук жана адилеттүүлүк — коомдун туруктуулугунун жана өнүгүүсүнүн негизги шарттары. Алар өзүнөн өзү пайда болбойт, мамлекеттин, коомдун жана ар бир жарандын биргелешкен аракети менен гана орнойт.
Мыйзамдуулук болуш үчүн:
- Мыйзам бардык адамдарга бирдей иштеши керек;
- Бийлик органдарынын иши ачык жана элге жооптуу болушу зарыл;
- Сот системасы көзкарандысыз болушу шарт.
Адилеттүүлүк үчүн: 1. Жарандар өз укуктарын билип, коомдук турмушка активдүү катышуусу керек; 2. Билим берүү аркылуу жаш муундарга мыйзамды урматтоо, адеп жана эмгекти баалоо үйрөтүлүшү зарыл; 3. Коррупцияга каршы чечкиндүү күрөш жүргүзүлүшү керек.
- Эгер ар бир жаран өз жоопкерчилигин сезип, коомдун кызыкчылыгын жогору койсо, анда мыйзамдуулук жана адилеттүүлүк орнойт.
Жыйынтык:
Мыйзамдуулук жана адилеттүүлүк бар жерде коомдо ишеним, тартип жана өнүгүү болот. Ошондо гана Кыргызстан адилеттүү жана өнүккөн мамлекетке айланат.
Социалдык жактан кам көрүү жана жумушсуздукту жоюу:
Мамлекеттик колдоо системасын өркүндөтүү :
- Жөлөкпулдарды жашоо минимумуна ылайык жогорулатуу керек,себеби экономикалык кризиске байланыштуу, күндөн күнгө, тамак аш, даары-дармек, кийим кече жана үй турмушка керектелүүчү буюмдардын баасы өсүүдө. 2. Жардам көрсөтүү системасын жөнөкөйлөтүү жана автоматташтырууну жана бюрократиялык тоскоолдуктарды азайтуу зарыл.
Билим жана кесиптик даярдык: 1.Аялдарга жана аз камсыз болгон жарандарга, чакан бизнеске үйрөтүү программаларын уюштуруу, алардын өз алдынча киреше табуусуна шарт түзөт жана шаарлар, айылдарга акысыз курстарды ачуу зарыл. 2. Чакан бизнеске үйрөтүү жана стартаптарды колдоо керек, шаарларда, айылдардарда фабрика, заводорду куруу зарыл.
Медициналык тейлөө жеткиликтүүлүгү: 1. Майыптарга жана оорулуу балдарга акысыз же жеңилдетилген медициналык кызмат көрсөтүү жана оорукана,ФАПтарга аларга шарттарды түзүп, заманбап аппараттарды коюу зарыл. 2. Реабилитациялык борборлорду көбөйтүү керек жана билимдүү психолог, дефектолог, логопед,физ.кабинет, лфк жана заманбап апаратар менен камсыз болуусу зарыл.
Иш орундарын түзүү: 1. Көп балалуу жана аз камсыз үй-бүлөлөр үчүн жумуш менен камсыздоо программаларын ишке киргизүү,аларга жумуш орундар менен камсыз кылуу керек. 2. Чакан ишкердикти салыктык жеңилдиктер аркылуу колдоо көрсөтүү керек.
Жергиликтүү башкарууну өнүктүрүү: 1. Ар бир аймакта социалдык абалы оор үй-бүлөлөрдү так каттоо керек. 2. Даректүү жардамды жергиликтүү деңгээлде берүү – ресурстардын эфективдүү бөлүнүшүн камсыз кылат.
Жергиликтүү башкаруу жана кызматташтык: 1. Эл аралык уюмдардын жана ишкерлердин социалдык долбоорлорго катышуусун стимулдаштыруу-кошумча ресурстарды тартуу маанилүү жолу. Инвестициялык саясат: 1. Социалдык көйгөйлөрдү чечүүгө жана экономикага жаңы дем берет.Туруктуу мыйзамдар, коопсуздук жана бизнеске колдоо инвестицияларды тартууга шарт түзөт. Бул жаңы иш орундарын, технологияларды жана туруктуу кирешени камсыз кылат. 2. Социалдык колдоо менен инвестициялык саясат бири-бирин толуктайт. Элдин жашоо шарты жакшырса, экономика күчөйт, Кыргызстан туруктуу жана өнүккөн мамлекетке айланат.
Жыйынтык:
Социалдык жактан муктаж катмарларды колдоо үчүн мамлекеттик саясат комплекстүү мүнөздө болушу керек, жөлөкпул берүү менен чектелбестен, билим, ишкердик жана саламаттык сактоо мүмкүнчүлүктөрүн кеңейтүү аркылуу туруктуу социалдык өнүгүүгө жетишүү зарыл.
Үй-бүлөөлүк зордук-зомбулукту кантип токтотуу зарыл: Үй-бүлөөлүк зордук-зомбулук-бул коомдун эң оор социалдык көйгөйлөрүнүн бири.Ал үй-бүлөнүн тынчтыгын бузат,балдарды психологиясына терс таасир этет жана коомдук коопсуздукка коркунуч жаратат.Зордук-зомбулукту токтотуу-бул ар бир жарандын, мамлекеттин жана коомдун жалпы жоопкерчилиги. Мыйзамды жана жоопкерчиликти күчөтүү: Катуу мыйзамдык чаралар: Үй-бүлөлүк зордук үчүн кылмыш жоопкерчилигин күчөтүү,Эгер кимдир биөө физикалык, психологиялык же экономикалык зомбулук көрсөтсө аны жазасыз калтырбоо керек. Коргоо буйруктары: Жабыркаган адам үчүн тез жана ишенимдүү коргоо буйруктарын берүү (мисалы, зомбулук көрсөткөн адамды үйдөн убактылуу алыстатуу). Тергөө жана сот адилеттиги: Полиция жана сот органдары ар бир кайрылууга олуттуу мамиле кылып, кечиктирбестен чара көрүшү зарыл.
Жабыркаганды колдоо: 1.Психологиялык жана социалдык жардам: Жабыркаган алдар жана балдар үчүн акысыз психологдор,социалдык кызматкерлер жана укуктук кеңеш берүү системасын түзүү керек. 2.Коопсуздук башпанек : Ар бир аймакта зордукка кабылган адамдарды убактылуу жашай турган жайлар кризистик борборлор болушу керек.
3.Ыктыярдуу жардам линиялар: 25/7 иштеген телефон кызматтары, жашыруун жана тез жардам көрсөтө турган борборлор түзүлүүсү керек.
Алдына алуу жана тарбия: 1. Мектеп жана үй-бүлөө тарбиясы : Балдарды кичинекейинен урмат-сыйга, сабырдуулукка,зомбулуксуз сүйлөшүүгө жана көйгөйдү тынчтык жолу менен чечүүгө үйрөтүү. 2. Коомдук аң-сезимди жогорлотуу :Телевидени,радио, социалдык тармактар аркылуу “зордук-бул алсыздыктын белгиси” деген түшүнүктү жайылтуу.
3.Жаш жубайлар үчүн сабактар : Үй-бүлө куруунун маданияты,конфликтти башкаруу, жоопкерчилик тууралуу тренингдер өткөрүү.
Экономикалык көз карандысыздыкты камсыз кылуу: 1.Көп учурларда аялдар зомбулуктан чыга албайт, анткени алар экономикалык жактан көз каранды болушат. 2. Мамлекет төмөнкү чараларды көрүшү керек: Жумушка орноштурууда артыкчылык берүү, кесиптик курстарды уюштуруу, микрокредиттерди берүү, балдар бакчаларын жетиштүү кылуу жана аялдарды өз алдынча жашоосуна жана балдарын коргоосуна шарт түзүп берүү.
Полиция жана мамлекеттик кызматкерлерди окутуу:
- Полиция кызматкерлери үй-бүлөлүк зомбулук боюнча атайын психологиялык даярдыктан өтүшү керек.
- Ар бир кайрылуу боюнча кечиктирбестен аракет көрүү, жабыркагандын коопсуздугун биринчи орунга коюу. 3. Социалдык кызматкер жана медиктер да зордуктун белгилерин таанып,жардам бере бериши керек.
Зомбулук көрсөткөн адамды оңдоо (реаблитация) :
1.Зомбулук көрсөткөн адамды жөн гана жазалоо жетишсиз.
2.Ал үчүн агрессияны башкаруу,психологиялык терапия, жоопкерчиликти түшүнүү программалары керек.
- Бул ыкма адамдын жүрүм-турумун оңдоп,кайра зомбулук жасоонун алдына алат.
Коомдук жана диний лидерлердин ролу: 1. Эл арасында кадыр-барктуу аксакалдар, молдолор, мугалимдер, коомдук ишмерлер зордук-зомбулукка каршы бирдиктүү позиция кармашы зарыл. Алар элге “ үй-бүлөдө ур-токмок болбойт ”, “ жакшылык-урмат менен зомбулук эмес ”, “ Зомбулук – алсыздыктын белгиси ” деген түшүнүктөрдү жеткирүүсү маанилүү. 2. Үй-бүлөдө бири-бирине урмат -сый жана сабыр маданиятын бекемдөө керек.
Маданий жана маалымат саясаты:
Кино, сериалдар, социалдык видеолордо зомбулукту нормалдуу көрүнүш катары көрсөтпөө.
Аялдарга, балдарга жана үй-бүлөөгө урмат көрсөтүүчү позитивдүү каармандарды жайылтуу.
Коомдук кампаниялар “ Зомбулукка жол жок! ”, “ Сен жалгыз эмессиң!”)
Деген чакырыктар менен элдин аң-сезимин өзгөртүү керек.
Жыйынтык:
Үй-бүлөлүк зордук-зомбулукту токтотуу-бул бир эле мыйзам менен эмес,коомдук аң-сезимди өзгөртүү,жабыркагандарды коргоо жана жооптуу мамлекеттик саясатты ишке ашыруу аркылуу гана ишке ашат.
Зордук-зомбулукту токтотуу-бул ар бир үй-бүлөнүн,коомдун жана мамлекеттин бирдиктүү аракетин бекемдесек жана адилеттик орногон жерде зордук-зомбулук азайып,тынчтык,ынтымактык жана коопсуздук орнойт.
Мигрантардын маселелерери жана көйгөйлөрү:
Мигранттар башка өлкөдө жүргөн эң көп туш болгон кыйынчылыктар төмөнкүлөр:
Жумуш жана эмгек укуктарынын бузулушу:
Көптөгөн мыйзамсыз иштеп, эмгек акысын толук алалбай же жумуш шарттары начар болуп кыйналышат.
Тил жана маданий тоскоолдуктар:
Жергиликтүү тилди билбөө байланыш, документтерди түшүнүү, укуктарын коргоо жаатында чоң тоскоолдук жаратат.
Миграция жана мыйзамдык көйгөйлөр:
Документсиз жүргөндөр депортациядан, айып пулдан же камактан коркуп жашашат.
Социалдык обочолонуу жана дискриминация:
Айрым өлкөлөрдө мигранттарга карата терс көз карашттар күчтүү.
Ден соолук жана турак жай көйгөйлөрү:
Медицина кызматына жетүү кыйын, батирлер кымбат, көп учурда сапатсыз шартта жашашат.
Мигранттарды колдоо боюнча мамлекеттик саясат жургүзүү зарыл:
Ар бир мамлек өз жарандарынын укуктарын чет өлкөдө да коргошу керек.
Мисалы: элчиликте мигранттык бөлүмдөрдү күчөтүү, тез жардам берүүчү “ ысык линияларды ” ачуу керек.
Мигранттарга юридикалык, тилдик жана психологиялык колдоо көрсөтүүчү борборлорду уюштуруу керек.
Чет мамлекеттер менен эки тараптуу келишимдерди түзүү – бул келишимдер мигранттардын укуктарын коргоого багыталат.
(мисалы, Кыргызстан менен Россия ортосундагы эмгек миграциясы боюнча келишимдер сыяктуу).
Документтерди жөнөкөйлөтүү:
Паспорт, иш уруксаты, убактылуу каттоо сыяктуу документтерди алуу жолун жеңилдетүү.
Электрондук форматтагы консулдук кызматкерлерди күчөттүү керек (онлайн каттоо.арыз берүү ж.б).
Коомдук жана эл аралык уюмдардын ролу:
Эл аралык уюмдар (мисалы,БУУнун миграция уюму-IOM) мигранттардын укуктарын сактоо жана реинтеграция программаларын ишке ашырат.
КЭУлар ( жарандык жана коом уюмдары) маалымат берүү, укуктук жардам көрсөтүү жана тил курстарын уюштуруу аркылуу чоң салым кошо алат.
Мигрантардын өздөрү түзгөн диаспоралык бирикмелер өз ара колдоо, кеңеш берүү жана биримдикти сактоо үчүн маанилүү.
Экономикалык жана социалдык чаралар:
Эмгек келишимдерин расмий түрдө бекитүү- мигранттын укугун мыйзам деңгээлинде коргойт.
Кесиптик даярдоо жана тил курстары-чет өлкөгө чыгаар алдында даярдоо керек.
Каржылык сабатуулук программалары-мигрант акчасын туура колдонуп, үй-бүлөсүнө жардам бере алсын.
Мигранттар үчүн социалдык камсыздыруу фонддорун түзүү (жаракат же оор учурларда жардам алуу үчүн).
Мекенге кайткандан кийинки адаптация
Кайтып келгенде мигранттарга жумушка орношууга, бизнес баштоого, кайра окутууга жардам берүү программалары зарыл.
Психологиялык жана социалдык реабилитация-узакка созулган чет өлкөдө жашоодон кийин адаптация кыйын болушу мүмкүн.
Мигранттардын көйгөйлөрүн чечүү-бул бир эле өлкөнүн эмес, эки тараптын жана эл аралык коомчулуктун жалпы милдети.
Чечимдер төмөнкү принциптерге негизделиши керек:
Адам укуктарына урмат;
Коопсуз жана мыйзамдуу миграция;
Социалдык адилеттүүлүк жана тең мүмкүнчүлүк;
Билим жана маалымат аркылуу күчтөндүрүү.
Эмгек мыйзамына мигранттардын укугун коргоо тууралуу өзүнчө бөлүм кошуу керек-анда алардын эмгек келишими, төлөмдөрү, социалдык камсыздануусу жана коопсуз иш шарттары так көрсөтүлүшү зарыл.
Ден-соолуктуу, илим-билимдүү жана маданияттуу коом
Ден-соолуктуу, билимдүү жана маданияттуу коом - бул мамлекеттин туруктуу өнүгүүсүнүн негизги тиреги. Ар бир жарандын саламаттыгы, билим деңгээли жана маданий аң-сезими өлкөнүн экономикасына, социалдык туруктуулугуна жана демократиялык өнүгүүсүнө түздөн-түз таасир этет.
1.Ден-соолукту чыңдоо- коомдун башкы байлыгы.
Медициналык тейлөөнүн жеткиликтүүлүгү жана сапаты жогору болушу керек. Ар бир адам квалификациялуу дарыгерлерден жардам алып, оорулардын алдын алуу иштерине катыша алышы шарт.
Эл арасында саламат жашоо маданиятын жайылтуу - спорт менен машыгуу, туура тамактануу жана экологияны таза кармоо абдан маанилүү.
2.Илим жана билим берүү - коомдун келечеги.
Мектептерде жана жогорку окуу жайларда сапаттуу билим берүү, заманбап лабораториялар, санариптик ресурстар жана тажрыйбалуу мугалимдер болушу зарыл.
Жаштар кесиптик даярдыктан өтүп, инновациялык ойлорду ишке ашыруу мүмкүнчүлүгүнө ээ болушу керек. Илимди өнүктүрүү жана жаш илимпоздорду колдоо - мамлекеттин келечегине салым болуп саналат.
3.Маданият жана тарбия - коомдун руханий негизи.
Ар бир жаран адеп-ахлактык баалуулуктарды, урмат-сыйды жана жоопкерчиликти сактоого тийиш.
Театр, музыка, көркөм өнөр, китеп окуу жана улуттук салттарды жандандыруу - бул коомдун маданий деңгээлин жогорулатат жана элди бириктирет.
- Жарандардын активдүүлүгү- коомдук өнүгүүнүн кыймылдаткычы.
Эл өз укуктарын билип, коомдук иштерге катышып, волонтердук жана жаштар уюмдары аркылуу өлкөнүн өнүгүшүнө салым кошушу зарыл.
Мамлекет менен элдин ортосундагы ачык диалог - туруктуулукту жана биримдикти камсыз кылат.
Жыйынтыктап айтканда, ден-соолукту чыңдоо, сапаттуу билим берүү жана маданияттуу тарбия бирге жүрсө гана, Кыргызстан чыныгы өнүгүү жолуна түшөт.
Мындай коом:
- Экономикалык туруктуулукка жетет,
- Социалдык бакубат жашоону камсыздайт,
- Демократиялык принциптерди бекемдейт,
- Ар бир жарандын потенциалын ачат.
Ар бир жарандын салымы жана жоопкерчилиги аркылуу гана ден-соолуктуу, илим-билимдүү жана маданияттуу коом курулат.
Айыл чарба жана өнөр жайды өнүктүрүү үчүн:
1.Жаңы технологияларды жана илимий ыкмаларды киргизүү керек.
- Ири жана чакан өндүрүштөрдү колдоо, насыя жана субсидия берүү.
3.Жол, суу, электр сыяктуу инфраструктураны жакшыртуу керек.
4.Өндүрүлгөн продукцияны кайра иштетүү жана экспортко чыгаруу.
5.Жаш адистерди айыл жеринде иштөөгө тартуу жана окутуу.
6.Мал чарба, канатууларды көбөйтүү жана жайылтуу керек.
Жаратылышты коргоо, экологиялык коопсуздукту камсыз кылуу, мөңгүлөрдү сактоо жана туризмди өнүктүрүү:
" Табият менен айкалышкан өнүгүү "
Максат:
Кыргызстандын жаратылышын коргоо, экологиялык коопсуздукту камсыз кылуу, мөңгүлөрдү сактоо жана экотуризмди өнүктүрүү аркылуу туруктуу өнүгүүгө жетишүү.
Жаратылышты коргоо:
Токой, көл, дарыя жана жаныбарлар дүйнөсүн сактоо боюнча мамлекеттик көзөмөлдү күчөтүү.
Таштандыны азайтуу жана кайра иштетүү ишканаларын көбөйтүү. Жарандар арасында “ Жашыл Кыргызстан ” экологиялык өнөктүгүн өткөрүү.
Экологиялык коопсуздукту камсыз кылуу: Өндүрүш жана транспорт булактарынан чыккан зыяндуу заттарды кыскартуу. Экологиялык мыйзамдарды бузгандарга чараларды катуулатуу. Айлана-чөйрөнү коргоо боюнча коомдук уюмдардын ролун күчөтүү.
Мөңгүлөрдү сактоо: Мөңгүлөрдүн абалын илимий негизде байкоо жана мониторинг жүргүзүү. Мөңгүлөр жайгашкан аймактарда өнөр жай жана кен казуу иштерин чектөө. Климаттын өзгөрүшүнө каршы чараларды ишке ашыруу, кайра жаралуучу энергия булактарын колдоо.
Туризмди өнүктүрүү: Экотуризм жана тоо туризми үчүн шарттарды жакшыртуу. Жергиликтүү элди туризмден киреше табууга үйрөтүү (гиддик, кол өнөрчүлүк, улуттук тамак-аш). Туристтик маршруттарда экологиялык талаптарды сактоо (“ Таза туризм ” долбоору). Эл аралык деңгээлде Кыргызстанды “ экотуризм өлкөсү ” катары жайылтуу.
Күтүлгөн жыйынтыктар: Табиятка зыян келтирбеген туруктуу өнүгүү камсыздалат. Мөңгүлөр сакталат, экологиялык коопсуздук жогорулайт. Туризм өлкө экономикасынын маанилүү булагына айланат. Эли таза айлана-чөйрөдө жашаган, жоопкерчиликтүү экологиялык коом калыптанат.
Коопсуздук жана тартипти сактоо үчүн:
- Мыйзамды күчөтүү жана анын аткарылышын көзөмөлдөө.
- Полициянын жана коомдук тартип кызматтарынын ишин жакшыртуу.
- Жарандардын укуктук сабаттуулугун жогорулатуу.
- Көзөмөл камераларын орнотуу жана санарип коопсуздукту бекемдөө.
- Жаштар арасында тартип, адеп жана патриоттук тарбияны өнүктүрүү.